مادر ارجمند * اُمِّ فَرْوِة *(سلام الله علیها)

خواص آب آشامیدنی
آلودگی های آب بسیار متنوع هستند و از منابع مختلف به راه های گوناگون وارد آن می شوند. علت ایجاد آلودگی هر چه باشد آب را هنگامی «آلوده» می نمامیم که میزان مواد خارجی موجود در آن به اندازه ای باشد که استفاده از آن سبب بروز اثرات زیان آور گردد.

برخی از ویژگی های آب آشامیدنی سالم بشرح زیر است:
۱. درجه حرارت
آب زیاد سرد اثرات بدی بر دستگاه گوارش انسان می گذارد و آب با درجه حرارت زیاد، حالت بی مزگی دارد و گوارا نیست مناسب ترین درجه حرارت برای آب بین ۱۲ – ۸ درجه سانتی گراد می باشد.
۲. رنگ
آب آشامیدنی باید بی رنگ باشد و در عمق زیاد، رنگ آبی مایل به سبز زلالی را داشته باشد. چنان چه آبی دارای نمک های آهن باشد رنگ آن متمایل به قرمز، اگر دارای نمک های منگنز باشد رنگ قهوه ای متمایل به سیاه دارد. زردی آب نشانه وجود ترکیبات گیاهی و اسید های آلی یا وجود خاک رس می باشد. در حالی که سبزی آب نشانه وجود گیاهانی از قبیل آلگها و جلبک ها می باشد.
۳. کدورت
کدورت آب اغلب بدلیل وجود مواد معلق و کلوئدی در آن است. کدورت زیاد آب باعث می شود که گندزدایی آب تأثیر چندانی نداشته و باکتری ها در آن رشد کنند. همچنین کلر بیشتری برای ضد عفونی کردن باید مصرف گردد. بنابر این هر چه کدورت آب پایین تر باشد بهتر است.
۴. بو
آب آشامیدنی باید بدون بو باشد. بوی آب عمدتاً مربوط به وجود مواد آلی می باشد. بعضی از بو ها بدلیل آلودگی صنعتی است و بعضی دیگر بعلت افزایش فعالیت بیولوژیکی است مانند هنگامی که آب در منابع توزیع باقی می ماند که تولید بو می کند. در جریان تصفیه آب برخی عملیات مانند اضافه کردن کلر فراوان خود می تواند مولد بو باشد که در چنین مواردی با خارج ساختن کلر مازاد، باعث از بین بردن بوی بد آب می شوند.
بهر حال بوی اب آشامیدنی باید تا اندازه ای باشد که از طرف مصرف کنندگان اعتراضی واقع نگردد.
۵. مزه
از نظر طعم، آب های آشامیدنی نباید بی مزه باشد. وجود املاح مختلف چون آهن، منگنز، نمک، کربنات و انیدرید کربنیک در آب های مختلف مزه های گوناگونی را به آب می دهند که گاهی مطبوع و زمانی ناخوشایند است.
در بین مزه هائی که از منشأ آلودگی می باشند می توان آن هائی را که در اثر تغییرات مواد آلی گیاهی و حیوانی حاصل شده و در آب های زیر زمینی وجود دارند نام برد. همچنین نفوذ مواد مختلف شیمیایی در زمین و شبکه های لوله کشی در هنگام عملیات لوله گذاری و تعمیرات آن ایجاد مزه های مربوطه را می نماید. گاهی اوقات ضد عفونی آب با کلر نیز می تواند ایجاد ترکیبات کلره و نتیجتا مزه بد آب را بنماید.
آب با درجه سختی خیلی کم، حالت بی مزگی ناخوشایندی را می دهد. شوری آب نشانه وجود نمک خوراکی و تلخی آن دلیل زیادی ترکیبات منیزیم می باشد. آب های قلیائی مزه آب صابون دارند در حالی که آب های اسیدی ترش مزه هستند. وجود زیاد نمک های آهن و آلومینیوم مزه آب را گس می کنند. در حالی که مزه گندیدگی آب بعلت آلودگی های آلی آن است که ممکن است همراه با میکروب های بیماری زا نیز باشد.
منابع آلوده کننده آب ها
منابع آلوده کننده آب ها را با توجه به منشاء آلودگی به شرح زیر می توان طبقه بندی نمود.
۱. آلودگی ناشی از فاضلاب های شهری و خانگی
۲. آلودگی ناشی از فاضلاب های صنایع.
۳. آلودگی ناشی از فاضلاب های کشاورزی.
اثرات آلودگی آب بر انسان
هر وقت سخن از آب آلوده به میان آید بدنبال آن کلمه بیماری نیز به ذهن راه می یابد. آلودگی آب چه بصورت آلودگی بیولوژیک (وجود میکروب های بیماریزا) چه بصورت آلودگی شیمیایی (به همراه داشتن عناصر و ترکیبات زیان آور شیمیایی) و چه بصورت های دیگر سبب ایجاد بیماری ها و اختلالات متعددی در انسان می گردد. تاریخ بهداشت عمومی مملو از نشانه های غم انگیزی است از همه گیری ها و تلفات بیشمار ناشی از بیماری ها، که آب آلوده در ایجاد آن ها نقش اساسی داشته است. آب در انتقال و انتشار بسیاری ازبیماری های میکروبی، ویروسی و انگلی نقش عمده ای بر عهده دارد. از بیماری های عفونی روده ای می توان حصبه، وبا و اسهال خونی را نام برد. که انسان به وسیله آب آلوده به آن مبتلا می شود.
آب آلوده بطرق زیر می تواند سبب انتقال بیماری ها گردد.
الف) مستقیم
آب بطور مستقیم در انتقال بعضی از بیماری ها دخالت دارد، منظور از انتقال بیماری بطریقه مستقیم آن است که عامل ایجاد کننده بیماری از طریق مدفوع و ادرار یا راه های دیگر وارد آب می شود و آب را آلوده می کند. با آشامیدن چنین آبی یا تماس با آن، عامل بیماری بطور مستقیم وارد بدن شخص سالم شده و او را بیمار می کند. مهمترین بیماری هایی که از این طریق انتقال می یابند عبارتند از: حصبه، وبا، انواع اسهال های میکروبی و آمیبی، یرقان عفونی، فلج اطفال.
ب) غیر مستقیم
آب در انتقال بعضی از بیماری ها نقش غیر مستقیم دارد. در این گروه از بیماری ها آب فقط محیطی برای رشد و تکثیر ناقل بیماری است و خود بطور مستقیم در انتقال بیماری نقشی ندارد. از این گروه بیماری ها می توان مالاریا، تب زرد و انواع آنسفالیت ها را نام برد.
ج) آب در انتقال بعضی از بیماری ها نقش توأم مستقیم و غیر مستقیم دارد:
آشامیدن و یا تماس با آب آلوده مستقیما بیماری ها را به انسان منتقل می سازد. از سوی دیگر آب وسیله ای برای نگهداری و پرورش میزبان عامل بیماری است. باین ترتیب آب در انتقال بیماری دو نقش کاملا مجزا بر عهده دارد.
د) آب در انتقال بعضی از بیماری ها نقش مساعد کننده شرایط انتقال را برعهده دارد:
بسیاری از کرم های انگل روده انسان، در این گروه از بیماری ها قرار می گیرند. مثلا برای رشد جنین در داخل تخم و تبدیل آن به نوزاد آسکاریس، وجود آب بصورت نم در زمین لازم است و یا برای کرم های قلابدار که انگل روده کوچک انسانند، وجود رطوبت کافی در خاک برای ادامه حیات آن ها ضروری است.
تصفیه آب و روش های آن در مقیاس کوچک
با اطلاع از منابع طبیعی آب و کیفیت آن نتیجه می گیریم که هیچ گونه آبی را نمی توان قبل از تصفیه و یا اطمینان از سالم بودن آن مصرف کرد. همیشه عمل تصفیه و خالص نمودن در مورد هر نوع آب آشامیدنی باید انجام شود. بنابر این هدف از تصفیه آب عبارت است از:
ـ جدا کردن مواد شناور در آب (آشغال و مواد غیر محلول)
ـ عاری کردن آب از عوامل بیماری زا (میکروب ها، املاح زیان آور).
ـ برطرف کردن رنگ، بو، طعم نامطبوع آب، تا آن جا که مورد قبول مصرف کننده قرار گیرد. برای تصفیه آب در مقیاس کوچک سه روش کلی وجود دارد:
تصفیه آب به روش جوشانیدن
جوشانیدن روش رضایت بخشی برای نابودی عناصر بیماری زا است. بسیاری از عوامل بیماری زا نظیر باکتری، اسپور، کیست و تخم ها با جوشانیدن آب از بین می روند. بهتر است آب جوشانیده شده را برای سرد شدن و نگهداری در همان ظرف با سر پوش مناسب نگه داشت. گرچه ممکن است آبی که طعم جوشیدگی دارد مطبوع نباشد ولی بی ضرر و سالم است.
تصفیه آب به روش صاف کردن
صافی های که برای تصفیه آب در مصارف خانگی به کار می رود بر دو نوع است: صافی شنی که بستر آن از طبقات درشت تشکیل شده است. صافی سفالی که بستر صافی از طبقات شن ریزتر تشکیل شده است. طبقات صافی سفالی که در روستا می تواند مورد استفاده قرار گیرد از کف صافی به طرف بالا عبارت است از:
ـ سنگ ریزه (به قطر ۱۰ سانتی متر)
ـ شن درشت (به قطر ۱۰ سانتی متر)
ـ ماسه نرم (۴۵ سانتی متر)
ساختمان آن از یک مخزن بفرم بشکه فلزی یا حوضچه کوچک تشکیل شده است که درون آن از کف به بالا طبقات قلوه سنگ درشت، سنگ ریزه، شن درشت، شن ریزتر و بالاخره ماسه نرم، لایه لایه روی هم قرار گرفته اند. آب پس از عبور از لایه ها، از مجرایی که در کف مخزن تعبیه شده است بیرون می ریزد. چنین آبی برای جوشانیدن و گندزدایی با مواد شیمیایی آماده است.
تصفیه آب به روش گندزدایی با مواد شیمیایی
کلر: باکتری کشی قوی و گندزدایی مفید برای آب آشامیدنی است و بر باکتری هائی که عمدتاً با بیماری های منتقل شونده توسط آب ارتباط دارند، موثر است حتی در مقادیر معمولی، روی بعضی میکروب ها که در داخل ذرات جامد معلق محصور باشند نیز اثر می کند.
کلر بلافاصله پس از اضافه شدن به آب با مواد آلی موجود در آب ترکیب می شود. اضافه کردن کلر به آب باید کافی باشد تا به صورت آزاد در آب باقی بماند. همین کلر آزاد است که خاصیت باکتری کشی قوی دارد و سبب گندزدائی می شود.
طریق ضد عفونی کردن آب آشامیدنی: سه قاشق مربا خوری پر کلرین ۶۰% (۱۵ گرم) را در یک لیتر آب حل نموده و سپس ۷ قطره از آن را در یک بطری آب ریخته و پس از نیم ساعت مصرف گردد.
برای خوب انجام گرفتن گندزدایی و سرعت عمل کلر زنی بایستی به نکات زیر توجه کرد:
۱. پس از اضافه کردن کلر به آب آن را به هم زده تا کلر در تمام قسمت ها حل شود.
حد اقل کلر باید نیم ساعت با آب تماس داشته باشد تا باکتری ها از بین بروند و مقداری کلر آزاد در آب موجود باشد تا با اطمینان برای آشامیدن مورد مصرف قرار گیرد.
۲. به طور کلی آب های بسیار آلوده که محتوی مقادیر زیادی مواد آلی هستند و یا آب های تیره برای کلرزنی مناسب نیستند. ابتدا باید آن ها را صاف کرده، سپس کر به آن اضافه کرد.
۳. کلر یک ماده سمی است در بکار بردن آن بایستی احتیاط کرد تا خطری متوجه مصرف کننده و مسوول کلرزنی نشود. محلول آماده شده کلر را باید در بطری های تیره رنگ در محل تاریک نگهداری کرد.
ید: یکی از گندزداهای قوی ید است. تنتورید را می توان برای گندزدایی آب به کار برد. معمولا دو قطره از تنتورید ۲ درصد برای یک لیتر آب کفایت می کند. آب تیره را می توان صاف و سپس ضد عفونی کرد. اگر آب زیاد آلوده باشد باید مقدار ید را دو برابر کرد. افزودن ید به مقدار های تعیین شده فوق زیان بخش نیست ولی طعم دارو به آب می دهد که اهمیتی ندارد.
بهداشت برای خانواده – انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ص ۱۱۹